Επί Σκηνής

“Στο σύρμα…”: Η «επικούρεια αταραξία» των ηρώων του “σύρματος” ως λύτρωση ενός διαχρονικού δράματος

Γράφει ο Ηλίας Καραμπάτσος, για την φετινή παράσταση “Στο Σύρμα” της «Θεατρικής Διαδρομής» – 2020

Ακόμη μια φορά φέτος, η ομάδα της «Θεατρικής Διαδρομής» που έχει καταφέρει να αποτελεί σημείο αναφοράς για τρεις δεκαετίες στα θεατρικά δρώμενα της Μεσσηνίας, μας εκπλήσσει ευχάριστα. Μετά την κωμωδία “Συμπέθεροι από τα Τίρανα” που έσπασε ταμεία, παρουσιάζει το βαθιά ανθρώπινο, πρωτοποριακό πανελλαδικά θεατρικό εγχείρημα της “Στο Σύρμα”, γραμμένο από τον Αντώνη Κατσά σε σκηνοθεσία του Κώστα Χαλκιά.
Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό έργο βασισμένο σε αληθινά ιστορικά γεγονότα μιας ιδιαίτερα σκληρής εποχής, με άριστη δομή και συνοχή κειμένου, εκπληκτικούς διαλόγους αλλά και μονολόγους, πολύ ενδιαφέρουσα πλοκή, αλληλουχία συνταρακτικών επί της σκηνής εικόνων αλλά και άλλων εύστοχα περιγραφικών, και ένα έντονο “σασπένς” που καθηλώνει κυριολεκτικά τον θεατή μέχρι το τέλος της παράστασης.

Τα σκηνικά είναι εμπνευσμένα από τα χαρακτικά του Γιώργου Φαρσακίδη, ο οποίος ζώντας πολλά χρόνια σε τόπους εξορίας, ζωγράφισε θέματα με περιεχόμενο από τη ζωή των συγκρατούμενων συναγωνιστών του: Η συγγραφή γραμμάτων στους συγγενείς, ο πόνος και η αγωνία στα κακοφορμισμένα τους πρόσωπα, βασανιστήρια όπως το κουβάλημα βράχων, το ξύλο με μπαμπού από τους αλφαμίτες στην περιβόητη “χαράδρα”, η φάλαγγα, η έκθεση στον ήλιο και στο κρύο και η ορθοστασία προκειμένου να αποσπαστούν δηλώσεις μετανοίας και η απομόνωση στο «Σύρμα» και ο αδιάκοπος εκεί βασανισμός εκείνων που δεν υπόγραφαν. Το “στήσιμο” των ηθοποιών και οι επιλογές των κοστουμιών είναι απόλυτα επιτυχημένες και παραθέτουν άμεσα στην εποχή. Οι αλφαμίτες και οι “σπασμένοι” στρατιώτες που χτυπούν τους πρώην συντρόφους τους, εμφανίζονται επίτηδες με μάσκες ως “αποχρωματισμένοι”, «…έτσι που τους κατάντησαν»!
Στην υπόθεση του έργου: Tον κεντρικό ήρωα Δημήτρη, τον “Καπετάνιο” (τον υποδύεται εξαιρετικά ο Χρίστος Καράμπελας) τον επισκέπτεται στο κρατητήριο η ανήσυχη, σχεδόν ετοιμόγεννη γυναίκα του Κατερίνα (έξοχη ερμηνεία της Ματίνας Νιάρχου) και αφού του διηγείται τις απίστευτες δυσκολίες της καθημερινότητάς της εξαιτίας της απουσίας του, με μεγάλη δυσκολία του ανακοινώνει πως γνωρίζει πως θα τον πάρουν για τη Μακρόνησο… Στο “διαβολονήσι” θα τον ακολουθήσουν αργότερα και οι δυο σύντροφοι που γνώρισε στο κρατητήριο, ο Στέφανος και ο Αλέξης. Όταν οι δυο νεαροί αρχίζουν να υπόκεινται στα πρώτα βασανιστήρια στη χαράδρα, ο “Καπετάνιος” είναι ήδη απομονωμένος στο «σύρμα» από τον αρχιβασανιστή Κοθρά, ο οποίος τον έχει αναλάβει προσωπικά προκειμένου να τον κάνει να “σπάσει”. Τους νέους κατατοπίζει στο νέο τους περιβάλλον ο “παλιός” σύντροφος Στέλιος. (Τον υποδύεται ιδανικά ο άψογος Γιάννης Κυριακόπουλος που δίνει εντύπωση πραγματικής φυσιογνωμίας του τόπου και του χρόνου).

Στον ρόλο του νηφάλιου Καθηγητή Σιμόπουλου, υπέροχος ο Ανδρέας Μανέτας. Η σκηνή μεταφέρει εν συντομία το βασικό περιεχόμενο της διδασκαλίας του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου Επίκουρου. Ο υλικός κόσμος υπάρχει αντικειμενικά, έξω από τον άνθρωπο και ανεξάρτητα από τη συνείδησή του. Από το τίποτα, τίποτα δε γεννιέται και τίποτα δεν χάνεται! Ο υλικός κόσμος είναι ενιαίος και άπειρος. Όπως… “άπειρο” δηλώνει για το ύψος του ο Καθηγητής στον διοικητή του στρατοπέδου. Το χρώμα, το μέγεθος, το ύψος, το βάρος, όλες οι ιδιότητες του σώματος, τις αντιλαμβανόμαστε και τις διακρίνουμε κατά τον τρόπο του ο καθένας, αλλά δεν πρέπει να θεωρούνται αυτοτελείς ουσίες. Αντίθετα ολόκληρο το σώμα, στο σύνολό του, αποκτάει τη μόνιμη φύση του, απ΄όλες τις ιδιότητες μαζί παρμένες και όχι από την απλή συνένωσή τους. Ο δε «εγκέφαλος του ανθρώπου είναι η πιο οργανωμένη μορφή ύλης και το προϊόν αυτής, η συνείδηση του ανθρώπου…»! Η ύλη και η κίνηση (μέσα και από την διαρκή δράση των ηρώων στο έργο) είναι αδιαίρετες. Οι αντιλήψεις με βάση την λογική και τις αισθήσεις καθοδηγούν τον άνθρωπο στην κρίση για το υπαρκτό: Ο ανώτατος άρχων της χώρας… “δεν κάνει ούτε για καντηλανάφτης” και ο ανώτατος άρχων της Μακρονήσου (που ασχολείται με μύγες)… “δεν διαθέτει ίχνος εγκεφάλου”! Ο Καθηγητής δεν φοβάται να εκφράσει τις πεποιθήσεις του. Το ιδανικό προς το οποίο πρέπει να τείνει ο άνθρωπος είναι η Αταραξία, ιδίως η λύτρωση από τον φόβο μπροστά στις τρομερές στοιχειακές δυνάμεις και το θάνατο! Με αυτήν ακριβώς την “επικούρεια αταραξία” του Καθηγητή έρχεται αντιμέτωπος στα λόγια ο φοβερός και τρομερός διοικητής της Μακρονήσου Βασιλογιαννάκος (εκπληκτική ερμηνεία του Γιάννη Μιχαλόπουλου) και με την ίδια αταραξία του «Καπετάνιου» αρχικά, και έπειτα του Στέλιου, του Αλέξη και του Στέφανου έρχεται αντιμέτωπος και ο αρχηγός των αλφαμιτών Κοθράς! Οι δίκαιοι είναι λυτρωμένοι από τις αγωνίες και οι άδικοι γεμάτοι από κάθε λογής αγωνία…
Τα σοφά λόγια του Καθηγητή: “Το περιβάλλον που ζει ο καθένας, διαμορφώνει τον τρόπο σκέψης του και το πώς νιώθει κάθε φορά” αποτελούν και το κύριο νόημα του έργου! Και σκηνοθετικά αυτό δίδεται στον θεατή άμεσα και μέσω των τριών σύντομων διαφορετικών ρόλων του ίδιου ηθοποιού, του έξοχου “πασπαρτού” Νίκου Κολόζη. Πρώτα στη σκηνή των ποινικών κρατούμενων ως “…ειδικός στα λάχανα και στα μπουκαρίσματα” που κάποια στιγμή συνειδητοποιεί τον ταξικό χαρακτήρα της υπόθεσης. Έπειτα ως αρχιβασανιστής Χαλούμπακας που ενώ “λιώνει και τ΄ατσάλι”, όταν ποδοπατάει τα σηκωμένα μεσαία δάχτυλα των θαμμένων στο χώμα σκαπανέων αντιμετωπίζεται ως μια γραφική καρικατούρα από τον ανώτερό του. Και τέλος ως ανανήψας, πρώην κομματικό στέλεχος, επικεντρωμένος στο καθιερωμένο “ψηστήρι” επί του ακόμα άσπαστου πρώην συντρόφου.
Το “ψηστήρι” λαμβάνει χώρα σε διαφορετικά επίπεδα. Ο πρώτος ανανήψας (πειστικός o Γιώργος Τσόπελας) ποντάρει αποκλειστικά στο φόβο του φαινομενικά λιγότερο συνειδητοποιημένου ιδεολογικά συντρόφου: “Τρεις φάλαγγες, πέντε νύχτες στη χαράδρα,.. η μυρωδιά της καμένης σάρκας έχει ποτίσει τα ρουθούνια μου… Δεν ξέρω αν άξιζε τον κόπο να τραβήξω όλα τούτα…”. Ο δεύτερος ανανήψας (Ν. Κολόζης) προβάλει πρώτα άλλα, θεωρητικής βάσης επιχειρήματα επί του πιο συνειδητοποιημένου ιδεολογικά συντρόφου: “…Μπορεί και να’ χαμε και δίκιο, μα κάναμε και λάθη πολλά. Όχι εμείς, οι από πάνω. Κι αυτοί είναι μια χαρά τώρα στη Βουδαπέστη, στο Βουκουρέστι, στη Τασκένδη κι εμείς τι, θα βγάλουμε το φίδι από την τρύπα;… Στο κάτω-κάτω γραμμή είναι αυτή; Γιατί να μη δοθεί εντολή “υπογράψτε όλοι και πηγαίνετε σπιτάκια σας… και ελεύθερος ο καθένας θα έκανε τον αγώνα του”;… “. Και μόλις στο τέλος επιστρατεύεται ο φόβος του επικείμενου θανάτου: “*Τριακόσιους καθάρισαν τις προάλλες στο θέατρο, έτσι για πλάκα. Ποιος τους είδε, ποιος τους ξέρει;…”.

(*Αναφορά για τις 29 Φλεβάρη και 1η Μάρτη του 1948, όταν οπλισμένοι αλφαμίτες εξαπολύουν δολοφονική επίθεση εναντίον των άοπλων φαντάρων του Ά Τάγματος Μακρονήσου (ΑΕΤΟ). Ταυτόχρονα περιπολικό του Πολεμικού Ναυτικού υπό τον Συν/ρχη Μπαϊρακτάρη και δεσμοφύλακες της Μακρονήσου βάλλουν κατά των κρατουμένων. Ακολουθούν σκηνές βγαλμένες από την κόλαση. Εκατοντάδες οι νεκροί, περισσότεροι τραυματίες, άνθρωποι που χάνουν τα λογικά τους, όλοι τους “επικίνδυνοι κομμουνισταί”).

Στο ρόλο του Στέφανου εκπληκτικός ο Γιώργος Ιατρόπουλος. Μαζί με τον Αλέξη (πολύ καλός ο Στρατής Καϊκης) και τον “παλιό” (Γιάννη Κυριακόπουλο) θα σταθούν αγέρωχοι μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Μα πριν τον θάνατο που δεν σκέφτονται αν και πότε θα έρθει, επιθυμούν να αφουγκράζονται για τον έρωτα! Επιθυμούν να τους διηγηθεί ο Στέφανος την ιστορία για εκείνο το κορίτσι, την Αννούλα (πολύ καλή η Μαρία Σωφρονά). Διότι ο Έρωτας (ακόμα και αυτός ο ανεκπλήρωτος) και ο Θάνατος, αποτελούν τις δύο μοναδικές σταθερές της ζωής.
Η Αφροδίτη (“Αφρούλα”) ατρόμητη και ένας χείμαρρος συγκινησιακής φόρτισης μπροστά στο έκτακτο στρατοδικείο, με την Αγγελική Κανδυλιώτη στα συνηθισμένα πολύ υψηλά επίπεδα ερμηνείας. Δεν καταφέρνει να την σκεπάσει ούτε η ηθικοφανής κινδυνολογοδιάρροια του Βασιλικού Επιτρόπου (άψογος ο Κώστας Παναγόπουλος).
Για τους συνειδητοποιημένους ήρωες βασανιζόμενους της Μακρονήσου -εν αντιθέσει με τους αναμορφωτές τους- δεν υπήρξε κάποτε κάποιος… “Χρυσός αιώνας” με “Παρθενώνες” αλλά νομοτελειακά (βάση της φιλοσοφίας του Επίκουρου), αυτοί βλέπουν την μακρά πορεία εξέλιξης της ανθρωπότητας που βαδίζει από την αγριότητα και τη βαρβαρότητα προς την πολιτισμένη ζωή. Ποτέ δεν κυλάει απρόσκοπτα αυτή η πορεία! Επιβάλλεται αγώνας, αντίσταση και ανυπακοή στους νόμους των ισχυρών. Πολλές φορές κυλάει αργά, βασανιστικά και με “ζιγκ- ζαγκ”, αλλά προχωράει πάντα εμπρός… “Όσα λουλούδια κι αν κόψετε, δεν θα εμποδίσετε την άνοιξη νά΄ρθει” λέει η κατηγορουμένη στην απολογία της!
Χαρακτηριστικές και οι εκφράσεις της Κρητικιάς δασκάλας Ελένης (εξαιρετική η Μαρία Τούμπουρου), ανάμεσα στις γυναίκες που καταφθάνουν από το Τρίκερι: “…Ο άνθρωπος δεν έχει ακόμα αρχίσει να γράφει την ιστορία του. Ζούμε ακόμα την προϊστορία του ανθρώπου”. Καθώς και “ο αγώνας για τη ζωή πηγάζει από το μυαλό και δημιουργεί οράματα και ιδανικά, ενώ όταν δίνεται αναγκαστικά η μάχη για την επιβίωση, τον πρώτο λόγο έχει το ένστικτο”! Οι άνθρωποι είναι φτιαγμένοι από σάρκα και οστά και κανένας δεν έχει δεδομένες τις αντοχές του! Συνεπώς και εκείνοι οι βασανισμένοι που υπέγραψαν ασφαλώς δε σημαίνει πως πρέπει να ντρέπονται! (Συγκινητική, πειστική στο ρόλο της νεαρής αγράμματης Διαμάντως η Σοφία Σταθούρου).
Μετά την εκτέλεση των Αλέξη, Στέλιου, Στέφανου ακολουθεί ευλαβικά το ποίημα “Είμαι Καλά” του Μ. Λουντέμη και ένας ύμνος στη ζωή και τις χαρές της υπό την υπόκρουση της μουσικής “στα περιβόλια” του Μ. Θοδωράκη. Η ντερβίσικη Έκσταση που την συνοδεύει, ως ένα πρώτο “χορικό” – δίκην αρχαίας τραγωδίας- προοικονομεί την επερχόμενη “Κάθαρση” και κορυφώνεται στην προσμονή της Ανάστασης που ακολουθεί τη Σταύρωση: “Ώ γλυκύ μου έαρ”!
Η αντάρτισσα Ισμήνη στην “παρανομία” έχει αλλάξει το όνομά της σε Αντιγόνη! Ακριβώς για να μετατραπεί από λιγόψυχη ρεαλίστρια σε μια ατρόμητη στο θάνατο γυναίκα που είναι σε θέση να επικαλείται ανώτερες πανανθρώπινες αξίες μπροστά στην εξουσία του σύγχρονου “Κρέοντα”. Συγκλονιστική στην ερμηνεία της, ιδιαίτερα συγκινητική η Βίλμα Ταγκαρούλια στο ρόλο της ανταρτομάνας γριάς Αγγέλως.

Το δεύτερο επί της ουσίας “χορικό”, τα “Έρημα βουνά” του Αγγελάκα είναι αυτό που συνοδεύει – ακολουθεί άμεσα την Κάθαρση του δράματος. Η λυτρωτική “επικούρεια αταραξία” των ηρώων του δράματος βαδίζει αργά, χέρι-χέρι με την αταραξία έρημων βουνών και άστρων σκοτεινών που “ήσυχα η καρδιά σας κλαίει, σας ακούω κρυφά, σας μετρώ ξανά κι η φωτιά μου σιγοκαίει”.
Στο ρόλο του αδίστακτου αρχηγού των αλφαμιτών, του αρχιβασανιστή Κοθρά, ο Γιάννης Φωτεινόπουλος σε ένα σπάνιο ρεσιτάλ ερμηνείας! Αεικίνητος, αλλάζει εκφράσεις, ρόλους και διαθέσεις. Ο κακός, ο μισητός, το κτήνος κι ο μπεκρής που δεν διστάζει να τυφλώσει ένα αθώο σκυλί μόνο και μόνο επειδή έκανε παρέα στον βασανιζόμενο ήρωα και που αργότερα μετατρέπεται σε ένα παραπεταμένο “ρετάλι”, “απολειφάδι” του συστήματος που προκαλεί μεν οίκτο αλλά δεν πείθει για την αληθινή του μεταμέλεια.
Τέλος ο μικρός Παναγιώτης Γιάνναρος, στο ρόλο του Αναστάση, με τη σκηνική του συνέπεια διοχετεύει την παιδική του αθωότητά προς πάσα κατεύθυνση.
Η παράσταση είναι συγκλονιστική, προϊόν πολύ σκληρής, εντατικής επί 6μήνου εργασίας που είχα την τιμή να παρακολουθήσω από κοντά και να συμμετάσχω και ο ίδιος προσωπικά. Κανένας ηθοποιός δεν υστερεί στον ρόλο του και αξίζουν πολλά συγχαρητήρια σε ΌΛΟΥΣ τους συντελεστές της “Θεατρικής Διαδρομής”. Αξίζει όλοι όσοι δεν την έχουν ακόμα δει να πάνε να την παρακολουθήσουν. Κάθε βράδυ στις 9 πλην Δευτέρας, μέχρι τις 15/3 στο Πνευματικό Κέντρο Καλαμάτας. Το νόημά της είναι δυστυχώς επίκαιρο. Η πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα βαναυσότητα και η παράνοια στο αποκαλούμενο “ελληνικό Νταχάου” με τα “επιστημονικά βασανιστήρια” πάνω σε ανθρώπους που πίστεψαν σε κάποια ιδανικά και βρέθηκαν αντιμέτωποι με την “αναμόρφωσή” τους -με μοναδικό όπλο τη δύναμη ψυχής-, διδάσκει πως οι εμφύλιοι πόλεμοι, που συνηθέστερα επιβάλλονται στα κράτη από ξένα συμφέροντα, είναι ό,τι πιο φρικιαστικό μπορεί να συμβεί στους λαούς αυτούς και στην ανθρωπότητα ολάκερη.

Ηλίας Ε. Καραμπάτσος
Φωτο: Νικήτας Κώτσιαρης

“Στο σύρμα…”: Η «επικούρεια αταραξία» των ηρώων του “σύρματος” ως λύτρωση ενός διαχρονικού δράματος
To Top